Prema podacima međunarodne organizacije FAO proizvodnja višnje na teritoriji Republike Srbije tokom poslednjih 30 godina je u konstantnom usponu. Dok je u poslednjoj deceniji XX veka nivo proizvodnje višnje od 75.160 t ostvarivan na površini oko 21.000 ha, u XXI veku taj nivo beleži dalji uspon pa se nešto preko 96.000 t ploda višnje proizvodi na 26.800 ha (FAOSTAT Data Base, 2007-2016). Ostvareni obim proizvodnje čini, međutim, svega 7,5 % svetske proizvodnje, pozicionirajući našu zemlju na 5. mesto rang-liste svetskih proizvođača ovog antocijaninima bogatog voća.
U pogledu učešća višnje u našem izvozu upečatljivo je da višnja, posle zamrznute maline i svežih plodova jabuke, ostvaruje najveći devizni priliv u Srbiji. Podaci PKS pokazuju kako se učešće izvoza višnje u ukupnoj proizvodnji ovog voća kreće od 27 % (razni oblici zamrznute višnje), do 10 % učešća (svež plod višnje), pozicionirajući našu zemlju u sam vrh izvoznika višnje. Zamrznut plod se uglavnom izvozi na tržišta zemalja EU, a svež plod – na rusko tržište.
Najnovija agroekonomska proučavanja na polju konkurentnosti zemalja – proizvođača, gde adekvatna tehnologija, prinos i cena igraju odlučujuću ulogu, upućuju na rastući indeks konkurentske pozicije ploda srpske višnje na globalnom tržištu, stavljajući je čak i ispred maline. Posmatrajući skorašnja dešavanja i trend masovnog podizanja na desetine hektara višnjika po Vojvodini, moglo bi se reći da je koncept konkurentnosti i trend uvećanja zasada ove vrste voćaka najpre bio oblikovan pojedinačnim poslovnim odlukama privrednih subjekata, koji su se, osluškujući reči struke, opredelili za ovakvu vrstu investicije.
Koje su to komparativne prednosti koje novopodignuti zasadi ostvaruju? Najpre, valja istaći da se povećanje proizvodnje višnje u Srbiji bazira na povećanju površina pod oblačinskom višnjom. U pitanju je ekotip Prunus cerasus L. (obična višnja) koja je izdvojena selekcijom iz prirodne populacije u istočnom delu Srbije. Prvi zasad ove višnje u bivšoj Jugoslaviji veličine 17 ha podignut je 1959. na imanju zemljoradničke zadruge u Oblačini kod Prokuplja, po kojoj je ona i dobila ime. Od tada pa do danas, višnja je jedna od retkih vrsta voćaka koja se potpuno odomaćila u istočnoj Srbiji, ali i šire. Po poslednjem popisu poljoprivrede RS iz 2012. opštine sa najvećom proizvodnjom višnje su Prokuplje (2085 ha), Merošina (1411 ha), Leskovac (1353 ha), Knjaževac (926 ha) i Šabac (588 ha). Kao što je poznato, uglavnom se gaji oblačinska višnja, koja je namenjena zamrzavanju ili različitim vidovima prerade. Velikom širenju oblačinske višnje doprinela je pre svega njena osobina lakog razmnožavanja izdancima. Zasadi ove sorte se obično podižu na sopstvenom korenu. Stabla su slabe do umerene bujnosti pa su stoga vrlo pogodna za gustu sadnju (4-5 x 2-3 m). Najčešće formirani oblik je uska piramidalna kruna sa deblom visine 50 – 60 cm i konusnim oblikom uske vretenaste piramide.
Rodnost se ostvaruje na gusto raspoređenom kratkom (majski buketići), ali i na dugom rodnom drvetu (mešovite grančice), pa pomotehnički zahvati proređivanja dugih mešovitih rodnih grančica i majskih buketića tamo gde su oni pregusti obezbeđuju obilan i redovan rod (15-20 t/ha), praćen relativnom tolerantnošću na mrazeve i sušu, i najvažnije prouzrokovače bolesti i štetočina višnje. Jedna od osobina koja je doprinela njenom širenju je i samooplodnost, rano stupanje na rod (zasadi na sopstvenom korenu prorode već u 2. godini, a punu rodnost dostignu u 5. – 6. godini) i izuzetan kvalitet sitnog ploda (masa oko 3 g, ujednačena krupnoća i sazrevanje plodova u kruni, odsustvo curenja soka pri berbi i odvajanju ploda od peteljke, visok nivo suve materije, 18-22 stepeni brixa i dobro obojen sok). Oblačinska višnja obezbedila je visoko mesto Srbije na svetskom tržištu višnje pre svega zbog kvaliteta ploda koji odgovara prerađivačkoj industriji. Njena proizvodnja na većim površinama u Vojvodini snizila je troškove proizvodnje, pre svega berbe, s obzirom na ravan teren i mogućnost mehanizovane berbe, kao i navodnjavanja. Problem plitkog korenovog sistema oblačinske višnje na sopstvenom korenu koji omogućava lako izvaljivanje stabala rešen je ili preko jeftinog sadnog materijala ili upotrebom etrela (0,025-0,05%-ni rastvor za prskanje 7-10 dana pred berbu) u kombinaciji sa tzv. tresačima ramenih grana (polumehanizovana berba), kakvi se upotrebljavaju u mehanizovanom otresanju plodova masline.
I pored navedenog, međutim, brojne su opasnosti koje vrebaju u ovoj proizvodnji. Naime, u proizvodnji višnje postiže se manji profit u odnosu na proizvodnju ostalog voća. Niski prinosi, praćeni lošim kvalitetom plodova, promenljive otkupne cene i često nerešeni odnosi na relaciji proizvođač – otkupljivač – prerađivač uticali su na promenljiv trend proizvodnje ovog tipa industrijske višnje u Srbiji, pa i na njenu neodrživost u pojedinim zasadima i proizvodnim godinama. Tome doprinosi i činjenica da se dosta zasada oblačinske višnje podiže od neselekcionisanog sadnog materijala, utičući na promenljive osobine stabala i prinos. Ono što bi trebalo da se uradi, jeste da se sprovede individualna klonska selekcija i izdvajanje genotipova sa prepoznatljivim pozitivnim osobinama oblačinske višnje, a zatim umatičenje stabala i dobijanje predosnovnog i osnovnog sadnog materijala. Klonovi oblačinske višnje i cigančice čine gotovo 85% ukupne proizvodnje višnje u Srbiji, dok preostali deo čine sorte krupnog ploda (sorta Šumadinka i dr.). Najveći deo proizvedene višnje koristi se prvenstveno kao zamrznut plod (sa košticom ili bez nje), konzervisan, ali i u proizvodnji sokova, kaša i alkoholnih likera.
Dalja perspektiva razvoja višnjarstva u Srbiji, i pored postojećeg trenda povećanja proizvodnje industrijske višnje, leži u povećanju proizvodnje i izvozu krupnoplodne i stone višnje, ali i u daljoj modernizaciji proizvodnje. Aktuelna agroekonomska istraživanja pokazala su kako je poslednjih 10 godina proizvodnja voća u Srbiji modernizovana, a sve je podstaknuto izvozom svežeg voća u Rusiju i zamrznutog voća u EU. Srbija ima šansu da unapredi konkurentnost ukoliko se nastave strukturalne promene u proizvodnji, povećaju investicije, proizvodnja dodatno modernizuje, a srpska višnja bolje pozicionira na tržištu, uz promovisanje udruživanja sitnih proizvođača i slično. Naročito su potrebna ulaganja u istraživanja i u tehnologije tretmana plodova nakon berbe, sortiranje, pakovanje i logistiku.
Kao primer dugoročne strategije razvoja može se uzeti evropski lider u izvozu višnje – Mađarska, koja ostvaruje duplo veći devizni priliv od naše zemlje (ITC Trade Map, 2016). Tokom poslednjih 20 godina ova zemlja je i pored ulaska u EU uspela da održi proizvodnju višnje na nivou 60 – 80.000 t zahvaljujući svom sortimentu krupnoplodnih višanja koji je obezbedio vrhunski kvalitet proizvoda (oko 50% ploda ide u preradu, a 50 % kao sveža višnja). Danas proizvodnja mađarske višnje predstavlja gotovo 30 % evropske proizvodnje ovog voća i ona je trenutno čak konkurentnija od Srbije u pogledu sopstvenog izvoza, iako generalno tamo ova proizvodnja nije toliko atraktivna zbog manjih profita koje donosi proizvođačima u odnosu na druge vrste voća. Poboljšanje strukture sortimenta (uvođenje u proizvodnju krupnoplodnih sorti krajem XX veka, gde su sorte debrecini botermo uz ujfehertoi firtoš i kantorjanoši prisutne u oko 40 % zasada, dok erdi botermo pokriva oko 35 % zasada), zatim tehnologije gajenja (prelazak na uzgojni oblik vaza koji je pogodan za mehanizovanu berbu, ali i uvođenje guste sadnje 5 x 2 – 2,5 m sa zasadima ’na dohvat ruke’ u sistemima vretena uz obavezno izvođenje letnje rezidbe posle berbe), izgradnja hladnjača (NA hladnjače obezbeđuju čuvanje plodova u režimu 2 stepena Celzijusa i 90 % RVV do 5 nedelja sa kalom manjim od 7 %, a MAP tehnologija u režimu čuvanja na temperaturi od 0 stepeni obezbeđuje trajašnjost plodova do 6 nedelja) i modernizacija pakovanja (mašine za sortiranje, obavezno uvođenje standarda u pogledu kvaliteta), uz kreiranje podsticajnog ambijenta koje je teklo istovremeno sa prethodnim merama proizvelo je poziciju koju danas Mađarska zauzima na svetskom tržištu višnje.
Sprovedene analize profitabilnosti u okviru ove grane industrije pokazale su da je konkurentnost Mađarske na svetskom tržištu moguća samo u uslovima definisane efikasnosti proizvodnje: povećanja prinosa (15-20 t/ha), podizanja velikih plantaža od nekoliko desetina hektara sa stablima prilagođenim mehanizovanoj berbi (plantaže na podlozi divlja magriva), mehanizovanoj berbi i visokim inputima u tehnologiji prerade i pakovanja. Takođe je naglašen značaj udruživanja malih proizvođača u kooperative, preko kojih bi se primenjivala najsavremenija tehnologija gajenja. Ocena klime, kao ograničavajućeg faktora u održivom gajenju višnje (mrazevi i atmosferska suša) putem praćenja višedecenijskih meteo-podataka i predviđanje daljeg kretanja vremenskih prilika putem odgovarajućih klimaktoloških modela ukazale su na mogući porast srednjih dnevnih temperatura za 2 stepena, ali i proširenje bezmraznog perioda kao i broja dana sa atmosferskom sušom u Mađarskoj do sredine XXI veka. Moguća rešenja ovih problema su obavezno uvođenje sistema za navodnjavanje (u plantažama stone višnje) i adekvatna folijarna ishrana (u zasadima pogođenim poznim-majskim mrazevima), kao i proširenje sezone berbe višnje putem uvođenja novih vrlo ranih sorti sa visokokvalitetnim plodom za stonu upotrebu (Dukat, Piramiš).
Studije vezane za promociju konzumiranja stonih višanja u Mađarskoj ukazale su na neophodnost klasiranja plodova, obavezno prisustvo peteljke, najveću privlačnost malih pakovanja krupnih plodova na tacnama i istakli superiornost sorte erdi botermo kao stone višnje u odnosu na ostale, kao i dve najvažnije organoleptičke osobine u odabiru stone višnje u marketima (ukus i aroma).
Mr Dejan Marinković. PSSS Padinska Skela
Foto: Pixabay
