Poslednjih decenija proizvodnja maline u Srbiji se konstantno povećava, da bi se u XXI veku ustalila na proseku od 60.000 do više od 80.000 t (FAOSTAT Database, 2018.). Ovo predstavlja oko 17% od ukupne svetske proizvodnje maline koju ostvaruje svega 14 zemalja, a našu zemlju svrstava na četvrto mesto, posle država-lidera, čije proizvodnje se u pomenutom periodu kreću u intervalu od 147.000 t (Ruska Federacija) do 88.000 t (SAD). Smrznuti plod maline predstavlja strateški izvozni proizvod naše zemlje, koji svoje kupce pronalazi pretežno na zapadnom tržištu.
Uprkos činjenici da se proizvodnja i površina pod malinom u Srbiji povećala tri i više puta u poslednjim decenijama, problemi u proizvodnji i izvozu na svetsko tržište ne prestaju da se umnožavaju. Izrazita dominacija sorte vilamet u našim malinogorjima (više od 90%), i pored njenog nesumnjivo visokokvalitetnog ploda koji je cenjen na svetskom tržištu, postala je jedna od kočnica daljem razvoju srpskog malinarstva, pošto se plodovi ove sorte primarno izvoze kao zamrznuti.
Tokom poslednjih decenija na zapadnom tržištu se posebno povećala potražnja za svežim plodovima maline, čija cena može da dostigne i do nekoliko puta veću vrednost od one kod zamrznutih plodova. Taj trend je doveo do razvoja novih tehnologija u gajenju i čuvanju maline, što je rezultiralo u ostvarenju programirane proizvodnje i distribucije svežih plodova tokom cele godine. Dvorodne sorte predstavljaju vitalni deo ove proizvodnje, pošto omogućavaju značajno proširenje sezone berbe svežih plodova. Koliko je ovakva proizvodnja osvojila tržišta najrazvijenijih zapadnih ekonomija možda se najbolje vidi na primeru Kalifornije, savezne države SAD koja je američki lider u proizvodnji svežih plodova sitnog voća. Samo tokom 2014. ova država je na oko 3000 ha malinjaka proizvela više od 74.000 t plodova, kontinuirano snabdevajući američko i inostrana tržišta svežim malinama u periodu od aprila do decembra, uz ostvarenje zarade od 451 miliona dolara. Čak 98 % ove proizvodnje se realizuje u vidu svežeg ploda koji se u isporučuje direktno lokalnim marketima, ili trans- i interkontinentalno (vozovima, brodovima) zahvaljujući specijalnoj tehnologiji pakovanja (MAP-modified atmosphere package) koja obezbeđuje nekoliko puta dužu trajašnost svežim plodovima maline. Trend porasta ovakvog vida proizvodnje u Kaliforniji intenziviran je naglo još od ’80.-ih godina prošloga veka.
Sortiment
Većina sorti malina donosi plodove tokom leta na dvogodišnjim izdancima. Ovi genotipovi su poznati kao jednorodne sorte malina. Rodni pupoljci kod ove grupe sorti počinju da se diferenciraju u pazusima listova mladih izdanaka u jesen prve godine, tokom kratkog dana i pri nižim temperaturama, da bi se nakon zimskog mirovanja i tokom proleća druge godine iz razvijenih cvetova dobili plodovi na dvogodišnjim izdancima. Danas priznate sorte jednorodne maline koje se koriste u proizvodnji svežih plodova (Tulameen, TulaMagic, Glen Ample, Glen Lion i dr.) imaju više izražajnih osobina ploda koje ih razlikuju od sorti pogodnih za zamrzavanje: izdužen, krupan plod sa brojnim koštunicama sjano crvene boje pokožice, koji je manje pogodan za brzo duboko zamrzavanje u hladnjačama. Kod tzv. dvorodnih sorti malina (Polana, Polka, Autumn Bliss, Himbo Top) rod se dobija na vrhovima mladih izdanaka krajem leta – početkom jeseni prve godine, ali i tokom poznog proleća sledeće godine sa preostalih nodusa sada već dvogodišnjih izdanaka, čime se značajno proširuje sezona berbe svežih plodova maline. Proizvodni zasadi dvorodnih malina tokom poslednjih decenija proširili su se kao nova kultura i u regionima sa blagim zimama, poput Mediterana. Razlog za to je što rodni pupoljci tamošnjih sorti jednorodne maline tokom dvogodišnjeg ciklusa gajenja ne akumuliraju dovoljno jedinica hladnoće (CHU) u agroekološkim uslovima blagih zima, a to jeste neophodan uslov za izvođenje biljaka iz zimskog mirovanja. Ovakvih problema nema kada se tamo gaje dvorodne maline u jednogodišnjem ciklusu, pošto one diferenciraju rodne pupoljke od vrhova mladih izdanaka ka njihovoj osnovi bez obzira na dužinu dana.
Dvorodne sorte maline se u svetu gaje više od 200 godina. Niži prinosi i kvalitet ploda u odnosu na jednorodne sorte malina, kao i znatno povećanje tržišne potražnje za svežim plodovima tokom cele godine, doveli su do velikog napretka koji je postignut u oplemenjivanju ove grupe sorti. Rano prorođavanje, velika produkcija izdanaka u smislu postizanja većeg prinosa i kvaliteta ploda bili su i ostali univerzalni ciljevi oplemenjivanja u stvaranju novih sorti dvorodne maline. Tokom poslednjih 30 godina u svetu je stvoreno više od 50 novih genotipova i taj trend ne opada. Dobri proizvodni rezultati nekih od njih u svetskim malinogorjima, poput sorte Heritage koja dominira u proizvodnji sveže i zamrznute maline u Čileu ali i u oštrijim agroekološkim uslovma Severne Amerike, uz pozitivne biološke osobine doprinose daljem širenju ove grupe sorti u svetskoj proizvodnji sveže i organske maline.
Nove tehnologije gajenja
Gajenje sorti jednorodne maline za proizvodnju svežeg ploda na otvorenom prostoru zasniva se na primeni tzv. vertikalnog špalira sa naslonom (stubovi i dva – tri reda pocinkovane žice, uz dodatni naslon od dva do tri reda poprečnih prečki povezanih žicom za držanje rodnih grančica), kako je to i uobičajeno u našim najznačajnijim malinogorjima. Gajenje navedenih sorti u zatvorenom prostoru van sezone podrazumeva sistem vertikalnih špalira sa izdancima izniklim iz zemlje ili upotrebu tzv. dugih izdanaka koji se tokom zime vade iz matičnjaka ili hladnjača sa normalnom atmosferom i gaje u saksijama u sistemu vertikalnog špalira sa postavljenim naslonom (npr. mreže za krastavce). Opasnosti koje vrebaju pri ovakvim načinima gajenja su mnogobrojne (veća osetljivost rodnih pupoljaka pomenutih sorti na mrazeve, njihova manja produkcija izdanaka, lošiji kvalitet sadnog materijala, mogućnost stradanja rodnih pupoljaka na dugim izdancima pod dejstvom etilena ukoliko se u komorama čuvaju zajedno sa plodovima voća, itd.) pa cene ploda maline na lokalnim tržištima opredeljuju proizvođače za određeni tip gajenja.
Uklanjanje zrelih izdanaka neposredno ispod površine zemljišta u jesen, nakon otpadanja listova, kao i obilniji drugi rod kod dvorodnih sorti malina u periodu kraj leta-početak jeseni, pruža mogućnost njihovog gajenja čak i u regionima u kojima se one nikada ranije nisu gajile (hladna područja severne hemisfere, Mediteran, Južna Afrika). Niži troškovi podizanja i održavanja zasada dvorodne maline u tzv. jednogodišnjem sistemu gajenja, uz izbegavanje opasnosti od izmrzavanja rodnih pupoljaka kao i napada bolesti i štetočina na izdancima maline, predstavljaju važnu inovaciju u uzgoju dvorodnih sorti. Mane ovakvog tipa proizvodnje su pad kvaliteta plodova (pojava belih koštunica usled pojačane sunčeve radijacije u letnjim mesecima), skraćenje životnog veka zasada (12-15 godina) i neophodnost navodnjavanja (plodovi na vršnim delovima primarnih izdanaka sazrevaju tokom najvećih letnjih žega). Sistem koji se primenjuje prilikom gajenja dvorodnih sorti maline u jednogodišnjem ciklusu je tzv. sistem uskih ili širokih pantljika (širina špalira 30-40, tj. 80-100 cm, po redu) sa ostavljanjem 15-20 mladih izdanaka/m2 špalira), mašinsko ili ručno uklanjanje viška izdanaka po obodu špalira, upotreba naslona (stubovi sa jednim redom žice na visini do 1 m) za privezivanje mladih izdanaka kod bujnijih sorti (Polka, Himbo Top) i primena pomotehničkih zahvata radi pomeranja sezone berbe (zakidanje izdanaka do određenog datuma u proleće, odstranjivanje vrhova mladih izdanaka po prestanku njihovog vršnog rasta i početka diferencijacije rodnih pupoljaka, tj. neposredno pred cvetanje). Gajenje dvorodnih sorti malina za ranoprolećno dobijanje ploda na dvogodišnjim izdancima na otvorenom polju moguće je samo u onim regionima gde nema opasnosti od mrazeva, pošto su im rodni pupoljci još osetljiviji na niske temperature od pupoljaka jednorodnih sorti za proizvodnju sveže maline.
Mr Dejan Marinković, PSSS Padinska Skela
Foto: Pixabay
